Pamiętajmy o ofierze Oddziału AK „Radomyśl” w Słonej

Słona – miejscowość założona w XIII wieku, położona w gminie Zakliczyn (pow. tarnowski, woj. małopolskie). Rozlokowana jest na południe od Brzozowej, na Pogórzu Rożnowskim, około 38 km na południe od Tarnowa. W Słonej znajdują się źródła solankowe oraz ślady po szybach solnych. Słona i okoliczne miejscowości były świadkiem ciężkich działań frontu I wojny światowej. Malownicze położenie wsi i jej walory przyrodniczo-krajoznawcze sprawiły, że jest integralną częścią Ciężkowicko-Rożnowskiego Parku Krajobrazowego.

Już po demobilizacji batalionu „Barbara”(23 października 1944r) został sformowany jeden z dwóch samodzielnych plutonów dywersyjnych dowodzony przez por. Zbigniewa Matulę ps. „Radomyśl”, cichociemnego, który podjął działania bojowe w rejonie Brzozowej. Od 26 października 1944 roku miejscem postoju oddziału było gospodarstwo Józefa Bochenka w Słonej, położone blisko lasu. Wieczorem, 30 października, po wystawieniu wart i czujek partyzanci udali się na spoczynek. Około godziny 7.00 dnia następnego stodołę, w której kwaterowali żołnierze, otoczyli hitlerowcy i otworzyli huraganowy ogień z broni maszynowej. Budynek stanął w ogniu. Od kul nieprzyjaciela zginął dowódca, por. „Radomyśl”, jego zastępca, pchor. Tadeusz Stasik ps. „Doktor” oraz dwóch innych żołnierzy plutonu, których nazwisk nie udało się jednoznacznie ustalić. Jeden z nich mógł być Rosjaninem. „(…) donoszę, że 31 października 1944, parę minut po godzinie 6.00 rano, partyzanci w liczbie około 28 żołnierzy zostali otoczeni. Niemcy otworzyli ogień. Partyzantów padło czterech ” jeden znajomy mi porucznik skoczek. Wszyscy ranni byli w nogi, wyżej kolan, w piersi i głowy. Padli na polu zasianym łubinem kwitnącym. Ponadto Niemcy zarzucili ich granatami, o czym świadczyły niewielkie leje wydarte w ziemi i łubin dookoła ścięty. Mózgi wypłynęły i kazałem je pochować na miejscu, gdzie zginęli niedaleko siebie. Ciała zaś przewiozłem swoimi końmi na cmentarz” ” pisał ks. Józef Boduch, ówczesny proboszcz w Brzozowej, w liście do matki por. „Radomyśla”. Należy podkreślić, że bohatersko broniące się dowództwo plutonu umożliwiło ucieczkę 19 partyzantom. Niemcy zachowali się bestialsko ” dobijali rannych oraz zmasakrowali ich twarze . Pięcioro partyzantów aresztowano i wywieziono do hitlerowskich obozów koncentracyjnych: łączniczkę Janinę Domagała ps. „Janczar” do Ravensbrück (po wojnie wróciła) oraz Zygmunta Krogulskiego ps. „Lotnik”, Henryka Nowaka ps. „Lach”, (NN) ps. „Kowal” i żołnierza pochodzenia radzieckiego wywieziono do Gross-Rosen. Powróciło tylko dwóch pierwszych. Rannymi zajęli się koledzy, miejscowa ludność i lokalna placówka AK. Poległych pochowano na cmentarzu w Brzozowej. Staraniem rodziny Stasików i współtowarzyszy broni w październiku 1959 roku z brzozowskiego cmentarza ekshumowano „Radomyśla”, „Doktora” oraz por. Maksymiliana Lamprechta ps. „Jar” (pochowanego tu po boju pod Jamną) oraz dwóch o nieustalonej tożsamości partyzantów i przeniesiono do rodzinnego grobowca Stasików na cmentarzu w Zbylitowskiej Górze.

Okazało się, że za tragedię plutonu „Radomyśla” jest odpowiedzialny jeden z mieszkańców Brzozowej, który podprowadził Niemców do miejsca zakwaterowania oddziału.

Interesujący jest wiersz poświęcony por. „Radomyślowi”

„Radomyślowi”

Naszemu Leśnemu Żołnierzowi

Nie grał Ci werbel, nie dzwonił dzwon

Ostatni raz…

Lecz szumiał wicher w żałosny ton

I szumiał las…

Świateł pogrzebnych było Ci brak

W ostatniej z dróg

Lecz Ci gwiazdami niebieski szlak

Wyzłocił Bóg…

W wieńce wspaniałe nie ubrał nikt

Mogiłki z mchów…

I tylko na nią jesienny liść

Opadł jak duch…

Lecz przyjdzie dzień, przecudny dzień

(Że przyjdzie wiesz!)

Obudzi Ciebie z wieczystych śnień

Radosna pieśń…

Polskie ją serca zanucą wraz

W radosny takt…

Śpiewał ją będzie ogromny las

I wiatr i ptak…

I dzwonek leśny wyrośnie tam

Na sercu Twym…

I dzwonił będzie Tobie i Wam

Najsłodszy hymn…

Informacja o Pomniku w Słonej

Pomnik upamiętniający tragedię samodzielnego plutonu dywersyjnego AK „Radomyśl”, śmierć jego dowódcy ppor. „Radomyśla” oraz trzech jego współtowarzyszy broni w październiku 1944 roku znajduje się w miejscowości Słona, na południe od Brzozowej. Jest on zlokalizowany na skraju lasu, około 150 m od domu Klementyny Gniadek (powyżej, w sąsiednim domu kwaterował oddział „Radomyśla”).

Z inicjatywą upamiętnienia tragedii żołnierzy wystąpił st. strz. Zygmunt Krogulski ps. „Lotnik” z plutonu „Radomyśla” oraz żołnierze „Barbary” i władze Zakliczyna. Pomnik został odsłonięty 8 października 1978 roku, poświęcony zaś 6 października 1984 roku z okazji 40. rocznicy walki w Słonej i śmierci por. „Radomyśla” i jego żołnierzy. Pomnik stanął tuż obok brzozowego krzyża. Był on kilka razy zmieniany. Uroczystości odsłonięcia i poświęcenia już zmienionego pomnika odbyła się podczas doniosłej patriotyczno-religijnej uroczystości 30 maja 1992 roku. Wówczas postawiono 3-metrowy krzyż metalowy, który wykonał żołnierz batalionu strz. Anzelm Wajszle ps. „Kubuś”, osadzony w solidnej stropie betonowej. Na krzyżu umieszczono metalowy znak Polski Walczącej, poniżej zamontowano napis 16 PP AK. Na pomniku pozostawiono dotychczasową, niewielkich rozmiarów metalową tablicę w formie tarczy herbowej z poprzednim napisem: W tym miejscu 31 X 44 w nierównej walce z Niemcami polegli żołnierze ruchu oporu por. Zbigniew Matula „Radomyśl”, pchor. Tadeusz Stasik „Doktor”, kpr. N.N. „Opona” oraz mł. lejt. Armii Czerwonej „Jasza”. Cześć ich pamięci. Po prawej stronie tablicy zamontowano znak cichociemnych, a po lewej ” krzyż harcerski. Pomnik był wyłożony kamieniami, tzw. otoczakami z Dunajca. Czas i warunki atmosferyczne sprawiły, że zaczął się rozpadać. Zaszła więc konieczność przeprowadzenia gruntownych prac remontowo-konserwatorskich lub postawienia nowego pomnika. Wybrano więc drugą wersję. W stosunkowo niedługim czasie staraniem partyzantów batalionu „Barbara” w maju 2004 roku w czasie Mszy Świętej z okazji święta 16 pp poświęcono w Tuchowie tablicę z granitu, a w październiku w 60. rocznicę tragedii plutonu „Radomyśla” osadzono ją na nowym pomniku wykonanym z jasnego lastriko, który zaprojektował mgr inż. Zygmunt Pertkiewicz – syn ppłk. dr. Jerzego Pertkiewicza ps. „Drzazga”- absolwent Politechniki Krakowskiej (specjalność budownictwo), z zaineresowania i pasji podróżnik, fotografik i filmowiec.

Na tablicy wyryto napis: Tu w miejscowości Słona dnia 31 października 1944 r. w nierównej walce z Niemcami polegli żołnierze plutonu „Radomyśl” batalionu „Barbara” 16 Pułku Armii Krajowej Porucznik Cichociemny Zbigniew Matula PS. „Radomyśl”, Podchorąży Tadeusz Stasik PS. „Doktor” oraz dwóch żołnierzy o nieustalonych nazwiskach. Cześć ich pamięci. Różnice dotyczące dwóch ostatnich nazwisk pojawiły się w świetle nowych relacji i prowadzonych badań historycznych.

Poniżej pomnika wije się mały górski potok. Do pomnika możemy dojść drogą asfaltową spod kościoła parafialnego w Brzozowej, przechodząc koło plebani w kierunku południowym i za cmentarzem z I wojny światowej skręcamy w prawo. Idziemy aż do końca wąskiej drogi asfaltowej i dalej polną dróżką aż do ostatnich zabudowań po prawej stronie Państwa Gniadków, następnie ok. 150 metrów skrajem łąki do lasu, gdzie stoi pomnik w Słonej. Łącznie około 2,2 km, około 45 minut marszu.

Informacja o Tablicy pamiątkowej w kościele parafialnym w Brzozowej

W przedsionku kościoła parafialnego pw. Świętego Mikołaja Biskupa w Brzozowej , po prawej stronie znajduje się drewniana tablica pamiątkowa poświęcona partyzantom batalionu „Barbara” poległym na Suchej Górze i w Słonej. Umieszczony na niej napis brzmi: … Przyjmij Boże ofiarę życia wiernych synów Polski. Pamięci żołnierzy ” partyzantów Batalionu „Barbara” 16 Pułku Piechoty Armii Krajowej, którzy w czasie akcji „Burza” walczyli o Wolną Ojczyznę i polegli w bitwie na Suchej Górze i w Słonej w roku 1944. Partyzanci Armii Krajowej. Wykonanie i odsłonięcie tablicy było możliwe dzięki inicjatywie dawnych żołnierzy batalionu „Barbara”.

Należy również wspomnieć, że brzozowski cmentarz parafialny był miejscem spoczynku po pierwszej ekshumacji z leśnej mogiły na Suchej Górze żołnierzy batalionu poległych tam 12 września 1944 roku ” strzelców Tadeusza Czupiela ps. „Zaskroniec” i Wiktora Bończyka ps. „Piechociński”. Następnie 25 listopada 1945 roku staraniem rodzin i współtowarzyszy walki zostali ostatecznie ekshumowani i pochowani we wspólnej mogile w Kwaterze Szarych Szeregów na cmentarzu komunalnym w Mościcach (dzielnica Tarnowa). Brzozowski cmentarz przytulił także w dniu 26 września 1944 roku por. Maksymiliana Lamprechta ps. „Jar” zmarłego w wyniku ciężkich ran otrzymanych w boju pod Jamną. Tu również spoczęli żołnierze plutonu „Radomyśl”: por. Zbigniew Matula ps. „Radomyśl”, dowódca plutonu, pchor. Tadeusz Stasik ps. „Doktor”, zastępca dowódcy, oraz dwaj partyzanci o nieustalonej tożsamości polegli w tragicznym boju w Słonej 31 października 1944 roku. Staraniem rodziny Stasików i dawnych żołnierzy batalionu „Barbara” w 1959 roku z cmentarza parafialnego w Brzozowej ” pierwszego miejsca pochówku ” ekshumowano por. „Jara”, por. „Radomyśla”, pchor. „Doktora” i dwóch partyzantów o nieustalonej tożsamości i złożono je w grobowcu rodziny Stasików na cmentarzu w Zbylitowskiej Górze. Na cmentarzu w Brzozowej został pochowany, w drugiej połowie 1945 roku ppor. Czesław Gągola ps „Goliat” ” oficer płatnik sztabu batalionu. „(…) Zginął tragicznie przed własnym domem z rąk funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa 8 sierpnia 1945 r. na skutek donosu miejscowych ludzi”. Jego grób ziemny, otoczony betonowym obramowaniem, zwieńczony jest u wezgłowia trzema stojącymi obok siebie filarami. Na niższym, środkowym, jest ustawiony betonowy krzyż z pasją. Pod krzyżem umieszczono małą białą tablicę z napisem: ŚP Gągola Czesław, 20.7.1916, 8.8 1945. Prosi o modlitwę. Grób znajduje się w górnej części cmentarza po lewej stronie.

Po lewej stronie bramy brzozowskiego cmentarza znajduje się memoriał w formie ściany z tablicą, która do lat siedemdziesiątych XX wieku była wmurowana na Domu Ludowym w Brzozowej. Tablica obramowana ciemnym marmurem spoczywa na podstawie wykonanej z takiego samego marmuru. Zwieńczenie stanowi krzyż, również marmurowy, z głową Chrystusa. Tablica poświęcona jest ofiarom terroru hitlerowskiego w latach 1939″1945. Wśród wymienionych nazwisk są również żołnierze batalionu „Barbara” polegli na Suchej Górze i w Słonej.

Krzysztof Sikora

Literatura:

Borowski Eugeniusz A., Bój Pod Jamną 25.09.1944, w: Dynamit, t. 2. Z dziejów ruchu oporu w Polsce Południowej, Kraków 1967, s. 27″42.

Derus Stanisław, Szli Partyzanci. Zarys działalności I batalionu 16 pp Armii Krajowej Ziemi Tarnowskiej, kryptonim „Barbara” w 1944, wyd. 4, przejrz., rozsz., Lubaszowa 2004.

Sikora Krzysztof, Walka i Pamięć Szlakiem I Batalionu „Barbara” 16ppAK, Warszawa 2008.