Szkic losów 16 Pułku Piechoty Ziemi Tarnowskiej

Przed tym nim powstała Polska Niepodległa
Pod koniec października 1918 roku klęska państw centralnych była nieunikniona. Monarchia austro-węgierska rozpadała się pod naciskiem dążeń niepodległościowych zamieszkujących ją narodów, Rzeszy Niemieckiej groziła rewolucja wewnętrzna, a na zewnątrz ” decydujące przełamanie frontu na zachodzie i wkroczenie aliantów na terytorium Niemiec. Polacy, pozbawieni przez ponad wiek własnego państwa, rozpoczęli budowę zrębów niepodległości, najwcześniej w zaborze austriackim.
Wieści o tym szybko dotarły na front włoski, gdzie walczył austriacki 57 pułk piechoty, dyslokowany w czasie pokoju w Tarnowie. Polacy, stanowiący znaczny odsetek żołnierzy, pragnęli wstąpić do własnego, polskiego wojska, aby walczyć o kształt ojczystych granic. Pod wpływem wiadomości z Galicji, pułk wypowiedział posłuszeństwo władzom austriackim. Nastroje żołnierzy dobrze oddają słowa wiersza poetki J. Brzostowskiej pt „Ojczyzna”:

„Należeliśmy do tej ziemi
zanim poznaliśmy brzmienie
czułego słowa: Ojczyzna.
Należeliśmy do tej ziemi
nim staliśmy się narodem.
Należymy do niej
przez miłość
należymy
przez troskę o nią
przez cierpienie
i wspomnienie
gdy potrzebuje
pomocy”.

U początków i chrzest bojowy 16 pułku piechoty
Polscy ” oficerowie i szeregowi ” jako zwarty oddział przybyli do Tarnowa 13 listopada 1918 roku. Szybko zgłosili się liczni ochotnicy, rozpoczęło się formowanie nowego polskiego pułku. Pułk otrzymał początkowo nazwę „57 pułk piechoty ziemi tarnowskiej”. W styczniu 1919 roku otrzymał nazwę ” 13 pułk ziemi tarnowskiej”, a w lutym 1919 ” nazwę ostateczną „16 pułk piechoty” (16 pp) o czym szerzej pisał w 1928 F. Znamirowski, w „Zarysie historji wojennej 16-go pułku piechoty”. Najwcześniej został zorganizowany III batalion, pod koniec grudnia ” I, a na początku lutego 1919 roku ” II batalion i sztab pułku. Dowódcą pułku został płk A. Boruszczak. Formowanie zakończyło się w Cieszynie w marcu 1919 r.
Już 15 grudnia 1918 roku wyruszył na front do Małopolski Wschodniej III batalion. Walczył z oddziałami ukraińskim w rejonie Tarnopola i Zbaraża i odznaczył się podczas zdobycia wsi Dawidów 22 maja 1919 roku. W sierpniu batalion powrócił do Cieszyna. 18 czerwca 1919 roku do Małopolski Wschodniej wyruszył I batalion, który do sierpnia walczył z Ukraińcami. Pozostałe pododdziały pułku stacjonowały w Cieszynie. Powstały kolejne pododdziały, które walczyły na froncie czeskim w rejonie Skoczowa. 5 października 1919 roku pułk wyruszył na front litewsko-białoruski. Zimę spędził w Wilnie, wiosną walczył z bolszewikami, m.in. pod Martynówką (kwiecień 1920) i Murową (maj), wychodząc na linię Berezyny. W sierpniu 1920 roku 16 pp został przydzielony do grupy manewrowej nad Wieprzem, dowodzonej osobiście przez Józefa Piłsudskiego. Pułk wziął udział w zwycięskim uderzeniu na skrzydło bolszewickiego Frontu Zachodniego jako odwód 4 Armii. Następnie został przesunięty w rejon Lwowa, gdzie we wrześniu 1920 roku walczył z powodzeniem wraz z innymi pułkami macierzystej 6 Dywizji Piechoty, wyróżniając się m.in. przy zdobyciu wsi Krasne i wzgórza Mogiła. 17 grudnia 1920 roku 16 pp powrócił do miejsca stałej dyslokacji w Tarnowie. Po zakończeniu działań wojennych pełnił pokojową służbę w macierzystym garnizonie, wchodząc w skład krakowskiej 6 Dywizji Piechoty. Pułk brał udział w licznych manewrach, a letnie obozy szkoleniowe organizowane były na pułkowym placu ćwiczeń w Mikołajowicach nad Dunajcem.
Chorągiew dla 16 pułku piechoty

Obywatele ziemi tarnowskiej ufundowali pułkowi chorągiew (odpowiednik dzisiejszego sztandaru), zatwierdzoną dekretem Prezydenta RP z 15 maja 1925 roku co potwierdza „Dziennik Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych” 1925, nr 19 w poz. 202.Widnieją na niej herby Tarnowa, Dąbrowy Tarnowskiej i Brzeska. Na chorągwi umieszczono daty i nazwy miejscowości, w których pułk stoczył największe boje, tj.: Dawidów 22 V 1919, Murowa 28 V 1920, Grzebionka ” Łady 9-10 VII 1920, Krasne-Mogiła 6 IX 1920. 28 maja ” data bitwy pod Murową ” został ustanowiony dniem święta pułkowego . W przeddzień uroczystości wręczenia chorągwi, dowódca 16 pp wydał następujący rozkaz, który został zaprezentowany w specjalnej Jednodniówce 16 pułku piechoty w Tarnowie 29 maja 1927 roku na s. 4 gdzie czytamy: „Tarnów, dnia 28 maja 1927 r. Żołnierze! W dniu jutrzejszym otrzyma pułk z rąk najwyższego przedstawiciela Narodu Polskiego, Prezydenta Rzeczypospolitej, chorągiew, ufundowaną przez Obywateli ziemi tarnowskiej. Dzień ten będzie jednym z najdonioślejszych w dziejach pułku, gdyż w dniu tym otrzymamy znak, który symbolizować będzie tą zwartą i karną jednostkę siły Rzeczypospolitej, jaką jest pułk. Na chorągwi naszej widnieć będą nazwy bitew, gdzie nasi poprzednicy, żołnierze 16 pułku piechoty, swym krwawym trudem na rubieżach Rzeczypospolitej stawiali podwaliny Jej Niepodległości. Chorągiew Pułkowa będzie widomym znakiem tej krwawej ofiary, jaką kilkuset żołnierzy naszego pułku złożyło Ojczyźnie. Chorągiew nasza będzie widomym znakiem tej chluby i sławy 16 pułku piechoty. Po wieczne czasy będzie ona, swem krótkiem hasłem „Honor i Ojczyzna”, wskazywać drogę 16 pułkowi piechoty. Jutro złożymy przysięgę na chorągiew. Przysięgniemy, że pułk nasz w czasie pokoju będzie kuźnią charakterów, szkołą woli i czynów, a w chwili, gdy dobro Ojczyzny tego wymagać będzie, stanie się tarczą Rzeczypospolitej. Przysięgniemy, że żołnierze 16 pułku piechoty zawsze będą godnymi następcami swych poprzedników, którzy dali w ofierze Ojczyźnie nie tylko swój trud żołnierski i rany, lecz także to, co obok honoru żołnierskiego mieli najdroższego ” swe życie. Tak nam dopomóż Bóg! Dowódca 16 pułku piechoty Władysław Dragat pułkownik”.
Pułkowe Święto
Pierwsze święto pułk obchodził w 1927 roku, gdy Prezydent RP Ignacy Mościcki wręczył chorągiew. Kapitan Franciszek Znamirowski napisał wtedy tekst, którego fragment za wyżej wymienioną jednodniówką przytaczam: „Zakwitł piękny dzień. Rozświetliły się jasne słońca promienie i rozjaśniły szarzyznę żołnierskiego życia. Zajaśniały radością lica, serce gorącej i żywiej zabiło. Zagrały surmy hejnały radosne na dzień wielki, ważny. Wsłuchani w łopot wiatrem poruszanej chorągwi, dziś nam poświęconej, spoglądamy z nową nadzieją w orła srebrnopiórego, co na amarancie rozpostarł skrzydła, do zwycięskiego lotu gotuje… Patrzcie Żołnierze! Chorągiew pułkowa, to nasz symbol święty, na którym wpisane: „Honor i Ojczyzna” ” idźmy za nim! Ojcowie ziemi tarnowskiej, dąbrowskiej i brzeskiej, w jednej myśli dziś życzenia swoje złączyli, oddając swoim synom, obrońcom Ojczyzny, chorągiew, pieczętowaną tych grodów herbami ” chorągiew, godło zwycięstw, chwały. Przyjmujemy dzisiaj chorągiew pułkową z rąk Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, by pod jej znakiem, gdy pobudka zawoła stanąć. Szesnastacy! Którzyście dawno już od nas odbiegli. Wy, których ojczysta kryje ziemia, Wy, z pod Mogiły, Grzebionki, Ładów, Dawidowa, Wy, z pod Krasnego, Martynówki, Żarnówki, coście krwią swoją i ciałami znaczyli ślad pochodów pułku. ” Bywajcie! Wszyscy. „Wszyscy, którzyście padli na polu i gdziekolwiek Swą przelewaliście krew. „Bywajcie! Wy coście przez Wasze trudy, Waszą krwią znaczyli tryumf zwycięstwa oręża polskiego, porzućcie groby, gdzieście polegli, przybywajcie w mury Tarnowa i stańcie pod sztandarem, o którego Honor złożyliście ofiarnie swe życie! Stańcie pośród nas i przyjmijcie od nas pozostałych przyrzeczenie: „Że stać będziemy na straży Wolności, przez Was dla Ojczyzny wywalczonej, że staniemy się godnymi Was naśladowcami”. Dziś przyrzekamy sobie, że żyć będziemy w zasadach cnót żołnierskich, moralnie i uczciwie. Cierpmy cicho, bo tylko z cierpień i ofiar, z samego siebie powstają wielkie czyny. Spełniajmy obowiązki swoje i zaprawiajmy się w trudzie żołnierskiego, twardego życia do przyszłych, nieznanych przeznaczeń. W niewygodach, brakach, zimnie, przykrości, hartujmy ducha. Żyjąc tak, uczynimy zadość naszemu powołaniu, zadość życzeniu Narodu, który na nas nałożył ten święty i zaszczytny obowiązek bronienia Ojczyzny. Żyjąc tak, potrafimy zdziałać to, co zdziałali nasi broni towarzysze, których Duchy w pamięci naszej pozostaną. Żyjąc tak stajemy się ich godnymi zastępcami. A teraz baczność! Broń sprezentować przed chorągwią, pod którą dzisiaj stoją Duchy, zawsze na nas patrzące, poległych bohaterów za ojczyznę…”. Dziś chorągiew znajduje się w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Władysława Sikorskiego w Londynie.
Pułkowa odznaka pamiątkowa
W 1930 roku minister spraw wojskowych ustanowił wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 16 pp w kształcie Krzyża Maltańskiego, w którego środku umieszczono tarczę herbową Tarnowa. Na ramionach krzyża znajdował się numer pułku i nazwy pól bitewnych z 1920 roku. Takt ten potwierdza „Dziennik Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych” z 1930, nr 27 w poz. 322.
Pokłon szesnastaków dla Marszałka Piłsudskiego
Żołnierze 16 pp uczestniczyli w budowie Kopca Marszałka Piłsudskiego na Sowińcu pod Krakowem. W dniu 28 maja 1936 r. delegacja pułku złożyła tam ziemie pobrane z pobojowisk, na których wsławił się pułk w czasie wojny polsko-sowieckiej 1920 roku: z Krasnego, Murowa, Dawidowa. Urna w której przewieziono ziemię obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Historycznego Miasta Krakowa.
Egzamin Września 1939 roku.
Pułk, którym dowodził wówczas ppłk Rudolf Matuszek, został uzupełniony do stanu wojennego w mobilizacji alarmowej w sierpniu 1939 roku. We wrześniu walczył w obronie Śląska pod Pszczyną i Ćwiklicach, gdzie poniósł ciężkie straty w ludziach i sprzęcie.
W kronikach Września złotymi zgłoskami zapisał się zwłaszcza samotny bój dwóch batalionów 16 pp dowodzonych przez mjr. Piotra Rybę. Przebijając się z lasów pszczyńskich, w walce z otaczającymi je oddziałami niemieckiej 5 Dywizji Pancernej, w nocy z 3 na 4 września przeprawiły się one przez Wisłę i 4 września niespodziewanie zaatakowały sztab 5 DPanc w dworze Rajsko pod Oświęcimiem. W zaciętej, kilkugodzinnej walce, w której Niemcy ponieśli znaczne straty, grupa mjr. Ryby, otoczona przez oddziały pancerne, została niemal całkowicie zniszczona. Nielicznym, wraz dowódcą, udało się przejść Sołę pod Osiekiem, przemknąć między oddziałami niemieckimi i następnego dnia dołączyć do dywizji. Bój pod Rajskiem miał niepoślednie znaczenie także dla Niemców ” w oficjalnym wykazie walk w Polsce figuruje odrębny punkt „Bój pod Oświęcimiem 4.9”.
Godnym podkreślenia przykładem wartości bojowej żołnierzy 16 pułku są losy małego oddziału por. S. Mostka, który odcięty pod Mielcem, samotnie przeszedł San pod Rozwadowem, walczył w jego obronie, a następnie przez kilka dni „gonił” swój pułk, maszerując przez Janów Lubelski, Frampol, Biłgoraj, aż 16 września dołączył doń pod Aleksandrowem.
16 pułk walczył pod Radłowem i Biskupicami Radłowskimi, a następnie, po przeprawie przez Dunajec, wycofywał się wraz z 6 DP na wschód. Toczył boje nad Tanwią i w okolicach Rawy Ruskiej. Pod Tokarami i Psarami 17 i 18 września żołnierze 16 pp oddali ostatnie strzały w kampanii wrześniowej.
Większość oficerów pułku trafiła do obozów jenieckich, ppłk Rudolf Matuszek był jeńcem oflagu w Murnau, gdzie w 1945 roku oswobodzili go Amerykanie.
16 pp AK w Burzy
Wielu żołnierzy 16 pułku nie porzuciło myśli o dalszej walce ” już w czasie transportu koleją do obozów jenieckich, kilku uciekło z wagonów w okolicach miejscowości Wałki koło Tarnowa. Wkrótce włączyli się w nurt działalności konspiracyjnej.Zgodnie z zasadą oddziały partyzanckie przystępujące do akcji „Burza” przyjmowały nazwy jednostek przedwojennego wojska. Tradycję „szesnastaków” kontynuował zatem 16 pp AK, zorganizowany na ziemi tarnowskiej w Inspektoracie Armii Krajowej Tarnów i wchodzący w skład 6 Dywizji Piechoty AK ppłk. dypl. Wojciecha Waydy („Odwet”). Dowódcą pułku mianowano ppłk. Stefana Musiałka-Łowickiego („Mirosław”, „Poręba”, „Włodzimierz”). Żołnierze 16 pp AK wsławili się przeprowadzeniem akcji „Most II” (29 maja 1944) i „Most III”(25/26 lipca 1944) na lądowisku „Motyl” w miejscowości Wał Ruda-Jadowniki Mokre na terenie obwodu AK Dąbrowa Tarnowska. Każdy z trzech obwodów inspektoratu miał wystawić do „Burzy” jeden batalion 16 pp AK. Z najsilniejszego (liczącego ponad 4 tysiące zaprzysiężonych) obwodu Tarnów, w którym mobilizację ogłoszono 4 sierpnia 1944 roku, powstał około 600-osobowy I batalion „Barbara” AK. Prowadził on trzymiesięczną regularną działalność bojową i dywersyjną. 25 września 1944 roku stoczył w Jamnej jeden z największych bojów w południowo-wschodniej Polsce w ramach akcji „Burza”. Batalion został rozformowany 23 października 1944 roku w Lichwinie gm. Pleśna a 16 pułk piechoty AK zakończył swoją działalność wraz z rozwiązaniem Armii Krajowej 19 stycznia 1945 roku.
Wojenne losy 16 pułku piechoty.
Na 16 pp AK nie kończy się lista jednostek, które posługiwały się nazwą „16 pułk piechoty”. Warto wspomnieć o ich losach tak dramatycznych, jak dramatyczna jest wojenna i powojenna historia naszej Ojczyzny. Na terytorium ZSRS w Tockoje pod Czkałowem na początku września 1941 sformowano i szkolono (bez broni) 6 Dywizję Piechoty „Lwów”. W jej składzie od 16 września istniał 16 pp (wcześniej zwany „2 Pułkiem Marszowym”), którego dowódcą był ppłk Zygmunt Szafranowski. W drugiej połowie stycznia 1942 roku 16 pp wraz z 6 DP został przesunięty do Uzbekistanu, a pod koniec sierpnia ” do Iranu, gdzie w październiku został przemianowany na 16 Lwowski Batalion Strzelców, który wszedł ostatecznie w skład 5 Kresowej Dywizji Piechoty. Batalion zapisał piękną kartę w kampanii włoskiej 2 Korpusu Polskiego.
Kolejny 16 pp związany jest z frontem wschodnim i walkami 1 Armii Wojska Polskiego. Na podstawie rozkazu dowódcy 1 Armii WP nr 00130 z 5 lipca 1944 roku sformowano 6 DP, w której składzie, w rejonie Żytomierza, powstał 16 pp.
Na początku września 1944 roku dywizja została przeniesiona do Przemyśla, gdzie zakończono jej organizację. Naczelny Dowódca WP rozkazem nr 17 z 7 września 1944 roku dokonał zmiany numeracji pułków: 16 pp na 14 pp, a 17 pp na 16 pp. Oba pułki ” 14 i 16 ” uczestniczyły w walkach o Warszawę, Bydgoszcz, Wał Pomorski i Kołobrzeg. W końcowym etapie wojny, po sforsowaniu Odry wzięły udział w operacji berlińskiej, docierając nad Łabę, gdzie nawiązały kontakt z wojskami amerykańskimi. Szlak bojowy „szesnastaków” na froncie wschodnim znaczą liczne mogiły żołnierskie, które dołączyły do tych spod Krasnego, Grzebionki, Rajska czy Jamnej.
Powojenne losy 16 pułku piechoty
Po wojnie 14 i 16 pp oraz pozostałym jednostkom 6 DP powierzono ochronę zachodniej granicy na całej długości Nysy Łużyckiej do granicy z Czechosłowacją. Pułki te chroniły następnie południową granicę od Cieszyna po Chochołów. Pod koniec 1945 roku 6 DP została przeniesiona na etat pokojowy. 14 pp stacjonował w Wadowicach, skąd dyslokowano go do Tarnowa, gdzie zajął przedwojenne koszary 16 pułku. 16 pp nigdy nie powrócił do macierzystego garnizonu tj. do Tarnowa. Władze PRL nie dbały o ciągłość tradycji Jednostek Wojskowych legitymujących się pięknymi kartami historii, szczególnie tych sięgających do walk o niepodległość Rzeczpospolitej w latach 1918-1921 oraz okresu II RP. Tak więc 16 pułk piechoty stacjonował początkowo w Oświęcimiu, a potem w Krakowie. W dniu 1 października 1957 roku 6 Dywizję Piechoty przekształcono w 6 Pomorską Dywizję Powietrzno-Desantową (obecnie 6 Pomorska Brygada Desantowo-Szturmowa). Frontowe tradycje dotychczasowego 16 pp przejął 16 Batalion Powietrzno-Desantowy. Uczestnicząc w operacjach międzynarodowych i misjach pokojowych, batalion nie tylko chlubnie kontynuuje, ale stale pomnaża tradycje jednostek, które w przeszłości dumnie nosiły numer szesnasty.
27 maja 2007 roku w obchodach Święta 16 pp Ziemi Tarnowskiej wspólnie z żołnierzami batalionu „Barbara” 16 pp AK brała udział kompania honorowa wystawiona przez 16 Batalion Desantowo-Szturmowy. Uczestniczyła również w odsłonięciu obelisku poświęconego szpitalowi konspiracyjnemu 16 pp AK w Trzemesnej i tablicy upamiętniającej miejsce koncentracji do akcji „Burza” 1 batalionu „Barbara” 16 pp AK w Podlesiu. Dziś żyjący jeszcze żołnierze kombatanci oraz ich rodziny i pasjonaci historii jak również młodzież szkolna wraz z nauczycielami a także harcerze pielęgnują pamięć i kultywują tradycję 16 pułku piechoty Ziemi Tarnowskiej.

Krzysztof Sikora
Na podstawie książki „Walka i Pamięć” autorstwa K.Sikory